Hàng giả, hàng nhái tràn lan: Sàn thương mại điện tử có "vô can"?

Trong một tháng cao điểm, lực lượng chức năng liên tiếp phát hiện các vụ vi phạm liên quan đến hàng giả, hàng nhái được rao bán công khai trên các sàn thương mại điện tử. Điển hình, đầu tháng 5, Phòng Cảnh sát kinh tế Công an tỉnh Bắc Giang triệt phá một cơ sở sản xuất, buôn bán số lượng lớn mỹ phẩm giả ở xã Đại Lâm, huyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang.

Các sản phẩm khử mùi cơ thể, serum trị mụn, trắng da… của cơ sở này được rao bán trên các sàn thương mại điện tử Shopee và TikTok Shop. Từ khoảng cuối năm 2024 đến nay, chủ cơ sở này đã bán hơn 100.000 đơn hàng cho các khách hàng trên cả nước, với doanh thu hơn 6 tỷ đồng.

Mới đây nhất, vụ việc chủ kênh TikTok "Gia đình Hải Sen" bị khởi tố, bắt giam để điều tra tội Buôn bán hàng giả gây xôn xao dư luận. Trong đó, sản phẩm "siro ăn ngon Hải Bé" được xác định là giả đã bán rộng rãi qua nhiều nền tảng thương mại điện tử như TikTok Shop, Shopee, Facebook. Theo cơ quan chức năng, hơn 100.000 hộp "siro ăn ngon Hải Bé” đã được bán ra thị trường, chủ yếu qua hình thức livestream và gian hàng trên sàn. 

Thực tế hiện nay, hàng giả, hàng nhái trên các sàn thương mại điện tử như TikTok Shop, Shopee, Lazada... đang được quảng cáo dường như tương đối tràn lan, công khai với mức giá rẻ. Nhiều sản phẩm quần áo được quảng cáo là của các thương hiệu nổi tiếng thế giới như Adidas, Nike, Gucci, Chanel... chỉ có giá từ vài trăm nghìn đồng, thậm chí từ vài chục nghìn đồng.

Để tránh bị sàn kiểm duyệt, không ít chủ gian hàng áp dụng chiêu lách luật như viết tắt tên thương hiệu, cố tình không ghi nhãn hiệu trong phần mô tả sản phẩm nhưng lại sử dụng hình ảnh hàng thật đủ để người mua nhận ra. Hình ảnh sản phẩm giống chính hãng từ bao bì đến logo, giá rẻ, khiến không ít người tiêu dùng lầm tưởng, hoặc biết rõ vẫn chấp nhận mua.

Đặc biệt với mặt hàng thời trang, tình trạng này càng phổ biến. Nhiều người tiêu dùng thừa nhận họ biết đó là hàng "fake" (nhái) nhưng vẫn chọn mua vì giá rẻ, mẫu mã giống hàng hiệu. Điều này vô tình tiếp tay cho hàng giả, hàng nhái bán tràn lan trên các sàn thương mại điện tử.

Ở góc độ doanh nghiệp, nhiều đơn vị cũng "đau đầu" vì tình trạng hàng giả, hàng nhái thương hiệu tràn lan trên sàn. Bà Nguyễn Thị Diễm Hằng, Giám đốc Công ty cổ phần thực phẩm dinh dưỡng hữu cơ Việt Nam (Vinanutrifood), cho biết sản phẩm của doanh nghiệp đang bị làm nhái, giả và bán tràn lan trên Shopee với giá rẻ chỉ bằng một nửa.

"Chúng tôi đã nhiều lần gửi đơn tố cáo, khiếu nại nhưng không xử lý được. Việc này còn phụ thuộc vào việc sàn có thực sự quyết liệt trong việc dẹp bỏ các gian hàng vi phạm hay không", bà Hằng nói.

Theo bà, doanh nghiệp chưa thể đăng ký gian hàng chính hãng (Shop Mall) - danh hiệu dành cho chủ sở hữu thương hiệu hoặc được ủy quyền phân phối các thương hiệu chính hãng. "Các sàn thường ưu tiên duyệt Shop Mall cho những gian hàng có nhiều đơn hàng, còn người tiêu dùng thì lại chuộng hàng giá rẻ. Trong bối cảnh vàng thau lẫn lộn như hiện nay, chúng tôi gần như không có cơ hội hiện diện chính thức trên sàn", bà Hằng chia sẻ.

Chuyên gia: cần xem xét trách nhiệm của các sàn

Trong đợt cao điểm chống hàng giả, hàng nhái gần đây, nhiều sàn thương mại điện tử đã tăng cường triển khai các biện pháp kỹ thuật để phát hiện, gỡ bỏ sản phẩm vi phạm. Nhiều người bán cho biết không ít sản phẩm đã bị gỡ bỏ, sàn yêu cầu phải đăng ký và cung cấp thông tin, chứng từ liên quan đến nguồn gốc xuất xứ hoặc quyền phân phối.

Tuy nhiên, trên thực tế, không ít người bán vẫn bàn nhau cách "lách luật", sử dụng hóa đơn, chứng từ giả. Các sản phẩm vi phạm chủ yếu bị sàn gỡ bỏ sau khi cơ quan chức năng vào cuộc, công bố rộng rãi.

Liên quan đến vấn đề này, ông Nguyễn Bình Minh - Ủy viên Ban chấp hành Hiệp hội thương mại điện tử Việt Nam - cho rằng từ trước đến nay, trách nhiệm của các sàn thương mại điện tử chủ yếu là cảnh báo. Tức các sàn có trách nhiệm báo cáo với cơ quan quản lý để tiến hành kiểm tra, xử lý.

"Khi người bán đăng ký kinh doanh trên sàn, họ được yêu cầu cung cấp hóa đơn, chứng từ đầy đủ. Tuy nhiên, các sàn không có chức năng hậu kiểm, cũng không đủ thẩm quyền để xác định hàng hóa đó có đúng quy định hay không", ông Minh lý giải.

Theo vị chuyên gia này, người mua nếu nghi ngờ sản phẩm là hàng giả, hàng nhái, sàn cần chuyển thông tin đến lực lượng quản lý thị trường kiểm tra, trưng cầu giám định và xử lý vi phạm.

"Các yêu cầu về hóa đơn, chứng từ sẽ làm tăng chi phí cho người bán trên sàn, bởi họ sẽ phải chuẩn bị giấy tờ rất phức tạp. Khi quy định siết chặt hơn, các giấy tờ phải chuẩn mực, đúng yêu cầu, quy định. Bên cạnh đó, các sàn cũng sẽ phải có trách nhiệm đối chiếu, xác minh tính hợp lệ của hồ sơ", ông Minh chia sẻ thêm.

Dưới góc nhìn pháp lý, Luật sư Nguyễn Văn Đồng, Trưởng Văn phòng Luật sư Nhân Chính (Đoàn Luật sư TP Hà Nội) cho rằng trách nhiệm của sàn thương mại điện tử được phân thành 3 nhóm chính.

Trước hết là trách nhiệm kiểm soát và ngăn chặn hành vi vi phạm pháp luật. Các sàn có nghĩa vụ xây dựng quy trình kiểm duyệt người bán, xác minh thông tin pháp nhân, giấy phép và kiểm tra chất lượng hàng hóa, đặc biệt với các nhóm sản phẩm có điều kiện như thực phẩm chức năng, mỹ phẩm, thiết bị y tế… Việc để hàng giả lọt lên sàn cho thấy có lỗ hổng trong quy trình kiểm duyệt hoặc sự buông lỏng vì mục tiêu lợi nhuận.

"Ngoài ra, sàn có trách nhiệm bồi thường, khắc phục hậu quả. Nếu người tiêu dùng chứng minh được mình bị thiệt hại do mua hàng giả trên sàn và không thể liên hệ được người bán, thì sàn có thể bị yêu cầu bồi thường thiệt hại theo nguyên tắc trách nhiệm dân sự liên đới, đặc biệt nếu sàn không cung cấp thông tin về người bán hoặc đã biết mà không ngăn chặn", ông nêu.

Bên cạnh đó, theo ông, các sàn còn có trách nhiệm phối hợp điều tra, xử lý vi phạm. Các sàn phải cung cấp dữ liệu giao dịch, thông tin người bán và hợp tác với cơ quan chức năng trong quá trình điều tra các vụ hàng giả, hàng cấm. Việc không phối hợp hoặc cố tình che giấu có thể bị xử phạt hành chính, thậm chí bị xem xét trách nhiệm hình sự nếu có dấu hiệu đồng phạm.

"Các sản phẩm trên sàn được quản lý bằng nhiều cơ chế kiểm soát" 

Liên quan đến vấn đề kiểm soát hàng giả, hàng nhái trên sàn, chia sẻ với phóng viên Dân trí, đại diện Shopee cho biết tất cả sản phẩm đăng bán trên sàn đều phải đáp ứng và tuân thủ đúng quy định đăng bán của sàn (quy định đăng bán sản phẩm) được đăng tải tại các trang thông tin chính thức của Shopee.

Theo đó, khi đăng bán sản phẩm, người bán có trách nhiệm đảm bảo hàng hóa tuân thủ quy định pháp luật, quy định đăng bán sản phẩm trên sàn, chính sách cấm hay hạn chế sản phẩm, cũng như các điều khoản sử dụng và chính sách của sàn.

"Các sản phẩm khi đăng bán sẽ được quản lý thông qua nhiều cơ chế kiểm soát để đảm bảo người bán không vi phạm chính sách của sàn. Hệ thống kiểm soát bằng từ khóa và hình ảnh sẽ được bộ phận kiểm duyệt cập nhật thường xuyên thông qua công tác kiểm tra hay giám sát hoặc ngay khi phát sinh, tiếp nhận thông tin về các vụ việc có liên quan", đại diện Shopee chia sẻ.

Sàn thương mại điện tử này cho biết đã tăng cường rà soát, kiểm tra thường kỳ và xử lý các trường hợp vi phạm ngay khi phát hiện hoặc nhận được khiếu nại. Các trường hợp cố tình vi phạm, nhân sự kiểm duyệt sẽ gỡ bỏ các nội dung và sản phẩm vi phạm. Đối với shop vi phạm, Shopee sẽ có những biện pháp xử lý tùy theo mức độ vi phạm từ tạm khóa đến khóa vĩnh viễn. Trường hợp vi phạm nghiêm trọng sẽ báo cáo cơ quan nhà nước có thẩm quyền theo quy định.

Đại diện sàn này nêu sẵn sàng phối hợp với các cơ quan chức năng khi cần thiết, nhằm kịp thời xử lý các hành vi vi phạm liên quan đến chất lượng sản phẩm và hoạt động quảng cáo trên nền tảng. 

"Nền tảng cũng đã thiết lập chức năng "tố cáo sản phẩm vi phạm" để tạo điều kiện cho người tiêu dùng có thể báo cáo các sản phẩm vi phạm để công ty có biện pháp xử lý theo quy định, hoặc người dùng có thể liên hệ bộ phận chăm sóc khách hàng khi cần hỗ trợ", đại diện sàn thông tin.

Tương tự, đại diện Lazada Việt Nam cũng khẳng định luôn áp dụng quy chế và chính sách vận hành phù hợp với các quy định pháp luật hiện hành và yêu cầu tất cả nhà bán trên sàn phải cam kết tuân thủ các quy chế, chính sách này cũng như phải tuyệt đối tuân thủ pháp luật khi cung cấp hàng hóa, dịch vụ trên sàn. 

Cụ thể, sàn thiết lập nhiều quy định và chính sách nghiêm ngặt bao gồm yêu cầu nhà bán cung cấp thông tin chính xác, trung thực và đầy đủ về sản phẩm đăng bán. Nhà bán sẽ chịu trách nhiệm liên quan đến sản phẩm về nội dung, chất lượng và nguồn gốc, hóa đơn tài chính theo quy định của pháp luật áp dụng và nghĩa vụ thuế.

"Trong quá trình kinh doanh, nhà bán phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy định pháp luật cũng như các quy định và hướng dẫn của sàn. Khi phát hiện vi phạm, sàn có thể tạm ngừng, tắt kích hoạt, khóa hoặc chấm dứt hợp tác với nhà bán vi phạm", đại diện Lazada chia sẻ.

Bên cạnh đó, đại diện Lazada cho biết sàn còn triển khai nhiều biện pháp nhằm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và chống hàng giả. Nền tảng sử dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) và máy học để tự động phát hiện sản phẩm vi phạm; vận hành hệ thống Bảo vệ Sở hữu Trí tuệ (IPP) cho phép chủ sở hữu thương hiệu báo cáo các mặt hàng đáng ngờ.

"Lazada cũng khuyến khích người tiêu dùng cảnh giác, đồng thời cung cấp các kênh khiếu nại trực tiếp. Để tăng mức độ an toàn khi mua sắm, sàn cũng triển khai chính sách đồng kiểm cho phép khách hàng kiểm tra hàng trước khi nhận và chính sách hoàn trả trong 30 ngày", vị này cho biết.

Làm gì để giải quyết tận gốc vấn nạn trên sàn?

Liên quan vấn đề hàng giả, hàng nhái trên sàn thương mại điện tử, tại họp báo chiều ngày 19/6, ông Hoàng Ninh - Phó Cục trưởng Cục Thương mại điện tử và kinh tế số (Bộ Công Thương) - cho biết thời gian qua, cơ quan này đã phối hợp với các sàn thương mại điện tử để yêu cầu, rà soát gỡ bỏ nhiều hàng giả, hàng nhái, hàng vi phạm sở hữu trí tuệ. Trong 6 tháng, các sàn đã gỡ hơn 33.000 sản phẩm, xử lý hơn 11.000 gian hàng vi phạm. 

Lãnh đạo Cục Thương mại điện tử và kinh tế số khẳng định hiện nay, theo quy định, các sàn thương mại điện tử có vai trò trong việc giám sát, rà soát hàng giả, hàng nhái. Thời gian tới, cơ quan quản lý sẽ yêu cầu các sàn phát huy tốt hơn nữa vai trò của mình và cụ thể hóa trong Luật Thương mại điện tử, tăng cường hơn nữa trách nhiệm của các sàn.

"Cục cũng sẽ thực hiện đồng thời nhiều giải pháp để hạn chế hàng giả, hàng nhái, gồm hoàn thiện thể chế, đặc biệt tăng cường áp dụng công nghệ như AI, blockchain truy xuất nguồn gốc hàng hóa và rà soát hàng giả, hàng nhái", ông Ninh nói.

Theo Luật sư Nguyễn Văn Đồng, điều đáng lo ngại hiện nay là nhiều người tiêu dùng vẫn tin vào mức độ “uy tín” của sàn, dựa vào cam kết “100% chính hãng” hoặc nhãn mác “Shop Mall”, nhưng thực tế vẫn mua phải hàng kém chất lượng. Ông cho rằng lỗ hổng pháp lý trước đây từng tạo điều kiện để các sàn “né tránh” trách nhiệm, khi tự định vị mình chỉ là bên trung gian kỹ thuật kết nối người bán với người mua.

"Tuy nhiên, thực tiễn phát triển của thương mại điện tử cho thấy các sàn không còn giữ vai trò trung lập mà đã can thiệp sâu vào chuỗi cung ứng từ tiếp nhận, quảng cáo, vận chuyển đến thanh toán. Tức các sàn thương mại điện tử hiện nay đã đóng vai trò chủ động trong chuỗi cung ứng dịch vụ", ông nhìn nhận.

Từ khi Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 có hiệu lực, sàn phải có trách nhiệm bảo vệ quyền lợi khách hàng ngay cả khi giao dịch diễn ra giữa bên mua và người bán độc lập. Điều này mở ra cơ chế pháp lý khả thi hơn trong việc buộc sàn phải bồi thường, hoàn tiền, thu hồi sản phẩm hoặc cung cấp thông tin về người bán.

"Trong bối cảnh người bán xuyên biên giới ngày càng phổ biến, việc truy cứu trách nhiệm với các đối tượng này gặp nhiều khó khăn. Vì thế, luật mới buộc sàn trong nước phải chịu trách nhiệm nếu cho phép người bán nước ngoài giao dịch với người tiêu dùng Việt Nam tạo áp lực để các sàn tăng cường hậu kiểm và lựa chọn đối tác", ông Đồng phân tích.

Bên cạnh Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, các sàn còn phải tuân thủ quy định pháp luật về thương mại điện tử, trong đó bao gồm: Công khai thông tin người bán, xác minh giấy phép kinh doanh; thiết lập cơ chế khiếu nại minh bạch; gỡ bỏ nội dung vi phạm khi có yêu cầu từ cơ quan chức năng hoặc người tiêu dùng; đồng thời phối hợp điều tra khi có dấu hiệu hàng giả, hàng cấm.

Để giải quyết tận gốc vấn nạn hàng giả trên sàn thương mại điện tử, cần song song thực hiện 3 giải pháp. Trước hết là, nâng cấp hệ thống kiểm duyệt người bán dựa trên AI và dữ liệu lớn (big data). Không thể tiếp tục kiểm duyệt theo kiểu thủ công. Việc sử dụng công nghệ để phát hiện các hành vi bất thường (giá rẻ bất hợp lý, mô tả hàng hóa sao chép, hình ảnh mờ nhạt...) cần được triển khai mạnh mẽ.

"Bên cạnh đó, cần tăng tính minh bạch trong thông tin sản phẩm. Sàn thương mại điện tử phải buộc người bán cung cấp đầy đủ giấy phép, mã số thuế, địa chỉ thật, số điện thoại thật. Cần có "mã QR truy xuất nguồn gốc" cho các ngành hàng có nguy cơ cao như thực phẩm, mỹ phẩm, đồ công nghệ", ông nói.

Ngoài ra, ông cho rằng các sàn thương mại điện tử cần sẵn sàng bồi thường và xử lý trách nhiệm nội bộ. Sàn phải cam kết rõ với người tiêu dùng, nếu người mua bị thiệt hại do hàng giả, hàng nhái, sẽ đứng ra bảo vệ, bồi thường và xử lý người bán. Chỉ khi cam kết lợi ích của người tiêu dùng trở thành trách nhiệm nội tại của sàn, thì hành vi tiếp tay cho hàng giả, hàng nhái mới có thể chấm dứt.